Paweł "Student" Bezak

GRH Frontu Wschodniego "Kalina Krasnaja"

 

Pagony – charakterystyczny, a zarazem tajemniczy element umundurowania żołnierzy rosyjskich i radzieckich.   

Część 1 - Rosja Carska  

 

Charakterystyczny element umundurowania żołnierzy rosyjskich i radzieckich – kojarzony najczęściej właśnie z nimi – stanowiły (i nadal stanowią) tzw. pagony (określenie to, pochodzące właśnie z języka rosyjskiego, od: „погон” – przyjęło się u nas jako alternatywne określenie naramienników). Świadczą o tym choćby skojarzenia dotyczące „Ruskich z wielkimi, złotymi pagonami”, zbliżone do tego stereotypu efekty działań początkujących rekonstruktorów i – o zgrozo – niektórych firm przygotowujących efekty mundurowe na potrzeby reenactingu, czy wreszcie pracowni przygotowujących kostiumy filmowe i teatralne – o tym ostatnim może świadczyć zarówno wygląd mundurów, jakie część naszej Grupy – GRH FW Kalina Krasnaja – otrzymała na czerwcowym II Pikniku Edukacyjnym MWP – a’la carskie rubaszki, obszyte w miejscu dystynkcji wszystkim, co w ciągu ostatnich plus-minus trzydziestu lat wydały fabryki b. ZSRR oraz efektami radosnej twórczości kogoś, kto jedynie z daleka mógł widzieć pagon. W podobne, równie pstrokate (i stereotypowe) koszmarki zaopatrzona była, skądinąd całkiem ładna, dość wczesna, bluza oficerska wz.1943 (tzw. gimnastiorka), którą pewien znajomy, współ przygotowujący wystawę w Zgierskim muzeum wypożyczył z magazynów Łódzkiej „Filmówki”.

Nie znęcając się dalej nad bliźnimi przez namiętne wytykanie ich błędów przejdę teraz do meritum sprawy – opisania pagonów, stanowiących przecież temat przewodni tego artykułu.

 

Na pierwszy ogień pójdą pagony armii carskiej, tej późnej, walczącej w I Wojnie Światowej, w której szeregach znalazło się wielu Polaków – poddanych cara.

W roku 1907, po wojnie rosyjsko – japońskiej, wprowadzono dla żołnierzy wszystkich stopni dwa rodzaje pagonów: wyjściowe („повседневные”) [w literaturze spotyka się równiez określenie "codzienne" tak w kwestii pagonów jak i mundurów - przyp.red.] i polowe („полевые”). Dla szeregowych i podoficerów powstała wówczas ciekawostka, którą, nota bene, powtórzono po kilkudziesięciu latach: pagony dwustronne, odwracalne – po jednej stronie kolorowe, wyjściowe, a po drugiej polowe, barwy ochronnej.

Barwy pagonów wyjściowych kształtowały się w sposób następujący:

- piechota gwardii: czerwone;

- strzelcy gwardii: malinowe;

- pagony polowe gwardii odpowiednio zielone (зеленые) z czerwoną lub malinową wypustką na rancie;

- pułki grenadierów: żółte (pagony polowe zielone) z wypustką odpowiednio: czerwoną w pierwszej dywizji korpusu, jasnoniebieską w drugiej i białą w trzeciej;

- pułki piechoty: pierwszy i drugi pułk w dywizji nosił pagony czerwone (polowe z czerwoną wypustką), trzeci i czwarty – jasnoniebieskie/chabrowe (polowe z takąż wypustką);

- pułki strzeleckie nosiły pagony malinowe (polowe z wypustką malinową);

- kawaleria nosiła pagony w barwach mocno zróżnicowanych, zaopatrzone dodatkowo w różnokolorowe wypustki;

- marynarka używała pagonów czarnych, a jej jednostki gwardyjskie – czerwonych;

- „pogranicznicy” mieli pagony jasno-zielone;

- kursanci i uczniowie licznych szkół wojskowych nosili pagony mocno zróżnicowane pod względem barw i wypustek;

- „szyfrowki” malowane odpowiednio: farbą czerwoną na pagonach żółtych, żółtą, czerwoną lub pomarańczową na białych i żółtą na pozostałych; niekiedy stosowano też „szyfrowki” metalowe; [ pod pojęciem "szifrowka"- szyfrówka - należy rozumieć cyfry umieszczane na pagonach będące określeniem przynależności pułkowej - spotyka sie w literaturze i nawet w języku potocznym określenie "cyfry pułkowe" - przyp.red]

- oznaki stopni podoficerskich z białej/srebrnej lub żółtej/złotej taśmy szerokości 1,1 cm;

- oznaki sierżanckie wykonywano z analogicznej barwy taśm, jednak szerokości 2,75cm;

- oprócz nich noszono zróżnicowane naszywki i obszycia oznaczające specjalistów wojskowych, kursantów i ochotników.

 

W roku 1914, 14 sierpnia, unormowano barwy pagonów wyjściowych:

- czerwone: piechota gwardii, 1.i 2. pułki piechoty w dywizjach, część pułków lejbgwardii, prawie wszystkie jednostki artylerii gwardii, wszystkie jednostki inżynieryjne gwardii, cała artyleria armii, w tym i kozacka, z pominięciem jednak artylerii konnej, liczne pułki jazdy, wszystkie jednostki inżynieryjne, liczne szkoły oficerskie i szkoły wojskowe oraz sztab generalny;

- czerwone z ciemno-niebieską wypustką: trzy pułki ułańskie lejbgwardii;

- czerwone z jasno-niebieską wypustką: jeden korpus kadetów i dwie szkoły wojskowe;

- czerwone z wypustką chabrową/niebieską: szwadrony żandarmerii polowej armii i gwardii;

- czerwone z białą wypustką: 2 pułki kawalerii, batalion morski, 1 korpus kadetów i dwie szkoły;

- czerwone z żółtą wypustką: jeden z korpusów kadetów;

- brązowe: korpus żandarmerii polowej (feldjegrów);

- czerwono-pomarańczowe: jednostki forteczne;

- malinowe: wszystkie pułki i bataliony strzelców armii i gwardii, część wojsk kozackich, 1 pułk kawalerii, 2 szkoło i 1 korpus kadetów;

- malinowe z białą wypustką: 2 jednostki kawaleryjskie;

- malinowe z ciemno-niebieską: 2 pułki kawalerii;

- malinowe z czarną (ciemno-zieloną) wypustką: 5 pułków jazdy;

- jasno-niebieskie: 3.i 4. pułki w dywizjach piechoty, tabory, 5 pułków jazdy, 1 szkoła i 2 korpusy kadetów;

- jasno-niebieskie z czerwoną wypustką: 1 szkoła i 1 korpus kadetów;

- jasno-niebieskie z białą wypustką: 2 pułki jazdy, jeden lejbgwardii, 1 szkoła i 1 korpus kadetów;

- jasno-niebieskie z żółtą wypustką: 1 korpus kadetów;

- jasno-niebieskie z czarną (ciemno-zieloną) wypustką: po 1 pułku jazdy, uczelni i korpusie kadetów;

- jasno-niebieski z ciemno-niebieską wypustką: 3 pułki ułanów;

- ciemno- niebieskie z czerwoną wypustką: kawaleria kozacka, sotnie i drużyny wojsk dońskich, 1 korpus kadetów;

- chabrowe: 1 pułk lejbgwardii, 1 huzarów, konne pułki Orenburskiego Wojska;

- chabrowe z białą wypustką: 1 sotnia;

- turkusowe: 1 pułk lejbgwardii;

- jasno-zielone: wojska pograniczne, baterie artylerii konno-górskiej, kolej;

- jasno-zielone z biała wypustkę: 1 z pułków dragonów;

- białe: 3 pułki kawalerii, korpus morski, 3 szkoły i 3 korpusy kadetów;

- białe z czerwoną wypustką: 1 szkoła 1 2 korpusy kadetów;

- białe z ciemno-niebieską wypustką: 4 pułki ułanów;

- białe z jasno-niebieską wypustką: 1 szkoła i 1 korpus kadetów;

- białe z żółtą: 1 korpus kadetów;

- białe z oranżową: 1 z pułków huzarów;

- białe z czarną (ciemno-zieloną) wypustką: 1 pułk dragonów i 1 korpus kadetów;

- żółte: konne pułki kozackie i dywizjony turkmeńskie, po 4 pułki grenadierów i huzarów, pułk dragonów i 2 sotnie;

- żółte z czerwoną: 4 pułki grenadierów i korpus kadetów;

- żółte z jasno-niebieską: 4 pułki grenadierów i korpus kadetów;

- żółte z ciemno-niebieską: 5 pułków ułanów;

- żółte z białą: pułk dragonów, 4 pułki grenadierów, korpus kadetów, pułk i liczne pododdziały lejbgwardii;

- żółte z czarną (ciemno-zieloną) wypustką: 2 pułki dragonów i 1 z dywizjonów kozackich;

- oranżowe z białą wypustką: pułk dragonów;

- czarne: marynarka wojenna;

- czarne (ciemno-zielone) z czerwoną wypustką: 2 pułki, w tym konny lejbgwardii, lokalne (terenowe) drużyny artylerii i inżynieryjne, polowe parki inżynieryjne, morskie szkoły inżynieryjne;

- czarne (ciemno-zielone) z białą wypustką: 2 korpusy kadetów;

- czarne (ciemno-zielone) z jasno-niebieską: korpus topografów wojskowych i ich szkoła, 1 pułk lejbgwardii i 1 korpus kadetów;

- czarne (ciemno-zielone) z wypustką (zapewne tej samej barwy): po 1 pułku kozaków i lejbgwardii, 2 korpusy kadetów.

 

Podczas I Wojny Światowej, już w październiku 1914 roku, nakazano nałożenie pagonów polowych, co zresztą nie było w początkowym okresie praktykowane zbyt rygorystycznie. Według przepisów z roku 1914 pagony do płaszczy miały być wykonane z sukna barwy maskującej (защитного цвета), a do mundurów i rubaszek/gimnastiorek z zielonej tkaniny bawełnianej o charakterystycznym splocie (из зеленого молескина). Oznaki stopni miały być barwy ciemno – oranżowej, a tzw. „szyfrowki” – cyfry, litery, bądź ich kombinacje, określające przynależność pułkową miały być malowane odpowiednio:

- w piechocie: żółte;

- w jednostkach strzeleckich: malinowe;

- w kawalerii i artylerii konnej: niebieskie/chabrowe;

- w artylerii pieszej: czerwone;

- w wojskach inżynieryjnych: brązowe;

- w wojskach kozackich: niebieskie;

- w wojskach kolejowych: jasnozielone;

- w taborach: białe;

- w oddziałach fortecznych: pomarańczowe;

- w intendenturze i składach: czarne.

Ich wielkość wynosiła odpowiednio (tak samo, jak w przypadku oznak wykonanych z metalu, tłoczonych z kontrą na rewersie lub „ciężkich” – prawdopodobnie lanych): 3,85 cm dla cyfr i wielkich liter, 1,65 cm dla małych liter. Dla poszczególnych rodzajów wojsk wprowadzono też „korpusówki” noszone powyżej „szyfrowek”. Umieszczano je 1,4 cm od dolnej krawędzi pagonu, w odstępie 0,5 cm nad nimi umieszczano ewentualne „korpusówki”.

Z czasem „szyfrowki” zostały zasłonięte lub też całkowicie zrezygnowano z ich malowania.

 

Oficerowie i generałowie, noszący do tej pory pagony usztywnione, wykonane z taśm srebrnych lub złotych, naszywanych na podkład odpowiedniej barwy, z takimi samymi „prześwitami”, nałożyli pagony polowe, na których „prześwity” naszywano z wąskiej taśmy ciemno-oranżowej, szerokości 5,5 mm, a czasami wręcz haftowano maszynowo (zygzakiem), nićmi w kolorze reszty pagony polowego. Dystynkcje ze złotych bądź srebrnych zamieniły się w „wygaszone” – z metalu patynowanego na brąz lub malowanego stosowną farbą.

 

Od strony technicznej pagony prezentowały siew sposób następujący:

- pagon pięciokątny, a dla rang od praporszczyka (chorążego) wzwyż sześciokątny, sukienny, barwny, bez wypustek lub z wypustką szerokości stałej 2,8 mm; maksymalna długość pagonu wynosiła 17,6 cm, szerokość odpowiednio 5,5 cm przy bluzach i mundurach, a 6,6 cm przy płaszczach. Wierzchołek pagonu wystawał na 1,375 cm; pagony te bywały miękkie bądź usztywnione, przypinane za pomocą „języków” lub przyszywane, jedno- i dwustronne.

- dla oficerów i generałów pagon sześciokątny, zawsze jednostronny, o wymiarach analogicznych, jak pagony żołnierskie i podoficerskie; na pagon oficerów młodszych naszyte buły dwie taśmy szerokości 2,2 cm, złote lub srebrne; równolegle stosowano taśmę tkaną z „prześwitem” w odpowiednim kolorze; wypustka miała 2,8 mm; oficerowie starsi nosili odpowiednio naszyte trzy taśmy szerokości: 1,1 cm, 2,2 cm, 1,1 cm lub ich tkany jednolicie odpowiednik z dwoma „prześwitami”; wypustka na ich pagonach była węższa i miała 1,4 mm; „prześwity” wynosiły zawsze 5,5 mm; pagon generalski obszyty taśmą tkaną w motyw wężyka.

- pagony czasu wojny szyte były, często wbrew przepisom, z wszelkich dostępnych materiałów – zazwyczaj przepisową, „mechatą” tkaninę bawełnianą zastępowano suknem, płótnem, lnianą lub bawełnianą tkaniną mundurową; zazwyczaj były miękkie, wykonane szczególnie niestarannie, szyte nićmi innego koloru, szwy krzywe;

- swoisty fason nakazywał noszenie elementów nieregulaminowych: pagonów o zmienionych nieco wymiarach, z materiałów odmiennych od przepisanych, z usztywnieniem tekturowym, wreszcie z dodatkami wykonywanymi ze szlachetnych kruszców.

 

 

	Pagon sierżanta (feldfebla) 104 Ustjużskiego Pułku Piechoty Generała Księcia Bagrationa
	Przykład umieszczenia monogramu carskiego na pagonie podporucznika artylerii Lejbgwardii, 2 Brygady Artylerii lub Brygady Artylerii Konnej Lejbgwardii
	"Szyfrowka" na pagonie 17 Czernihowskiego Pułku Huzarów
	"Szyfrowka" na pagonie 197 Lesnogo Pułku Piechoty
	Emblemat i "szyfrowka" na pagonie artylerii fortecznej
	Emblemat i "szyfrowka" na pagonie jednostki lotniczej
	Emblemat i "szyfrowka" na pagonie jednostki konnej artylerii górskiej
	Emblemat i "szyfrowka" na pagonie jednostki automobilowej
	Emblemat i "szyfrowka" na pagonie oddziału telegraficznego
	"Szyfrowka" na pagonie 110 Kamskiego Pułku Piechoty Generał-adjutanta Grafa Tolja
	"Szyfrowka" na pagonie 87 Nejszlotskiego Pułku Piechoty
	Emblemat i "szyfrowka", której kolor wskazują najprawdopodobniej na artylerię przy 50 Białostockim Pułku Piechoty

 

	Emblemat na pagonie polowym młodszego oficera zapasowej baterii artylerii;
	Emblemat i "szyfrowka" na pagonie podporucznika artylerii 3 Fińskiego Pułku Strzelców
	"Szyfrowka" na pagonie porucznika (sotnika) 9 Pułku Kozaków Syberyjskich
	"Szyfrowka" na pagonie kapitana 308 Pułku Piechoty

 

Temat pagonów Armii Czerwonej i Armii Radzieckiej poruszony został w  drugiej części artykułu - mozecie go przecztać klikając na TEN LINK.

 

 tekst:Paweł Bezak

wprowadzenie:Nietoperz

Zdjęcia  zaczerpnięte przez autora artykułu

 z serwisów aukcyjnych  w sieci Internet